ประวัติวันมาฆบูชา หมายถึงการบูชา ในวันเพ็ญเดือน 3 เนื่องคล้ายวันวันที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงปาติโมกข์ แก่พระภิกษุจำนวน 1250 รูป เพราะว่าวันมาฆูชานั้นมีเหตุการณ์ที่ไม่คาดฝันคือ จำนวนที่พระสงฆ์นั้นมาเฝ้าพระพุทธเจ้า ณ วัดเวฬุวัน เมืองราชคฤห์ แคว้นมคธ โดยมิได้นัดหมายกันและพระทั้งหมดนั้นเป็นพระอรหันต์ ส่วนที่ได้รับการอุปสมบท โดยตรงจากพระพุทธเจ้า ได้ทรงแสดงโอวาทปาติโมกข์ในที่ประชุมสงฆ์เหล่านั้นซึ่งเป็นหลักการอุดมการณ์และวิธีการ)ฏิบัติที่นำไปใช้ได้ทุกสังคมเนื้อหา โดยที่สรุปความชั่วดี และทำความดี พร้อมกับมีจิตใจที่ผ่องใส
คำว่าจาตุรงคสันนิบาต แยกศัพท์คือ
จาตุร แปลว่า 4 องค์ แปลว่า ส่วน สันนิบาต แปลว่า ประชุม
ดังนั้นคำว่าจาตุรงคสันนิบาตจึงแปลว่า การประชุมด้วยองค์ 4 กล่าวว่านั้นเกิดเรื่องที่มีควมอัศจรรย์ที่ไม่คาดคิดมีทั้ง 4 เหตุการณ์คือ
- เป็นวันที่พระสงฆ์สาวกของพระพุทธเจ้านั้นมาประชุมโดยมิได้นัดหมายเป็นจำนวน 1250 รูป
- พระภิกษุสงฆ์นี้ล้วนเป็น เอหิภิกขุอุปสัมปทา คือเป็นที่พระพุทธเจ้านั้นบวชอุปสมบทให้ทั้งสิ้น
- โดยพระภิกษุสงฆ์นั้นที่มาเป็นพระที่บรรลุอรหันต์แล้วทุกองค์
- เป็นวันที่พระจันทร์เต็มดวงกำลังเสวยมาฆฤกษ
ประวัติวันมาฆบูชา หลังจากพระสัมมาพุทธเจ้าได้ตรัสรู้ในวัน 15 ค่ำ เดือน 6 ทรงได้ประกาศเป็นวันสำคัญของศาสนา ซึ่งให้พระอหันต์ทั้งหลายนั้นเหล่านั้นได้ระลึกถึงว่าวันนี้เป็นวันที่สำคัญของศาสนาพราหมณ์ อันเป็ฯศาสนาของตนอยู่เดิม ก่อนที่จะหันมานับถือพระธรรมวินัย ของพระพุทธเจ้า และในลัทธิศาสนาเดินนั้นเมื่อถึงวันเพ็ญเดือนมาฆะเหล่าผู้ศรัทธาพราหมณลัทธินิยมนับถือกันว่าเป็นวันศิวาราตรีโดยทำการบูชาพระศิวะด้วยการลอยบาปหรือล้างบาปด้วยน้ำ พระอรหันต์เหล่านั้นซึ่งเคยปฏิบัติศิวาราตรีอยู่เดิม จึงพร้อมใจกันไปเข้าเฝ้าพระพุทธเจ้าโดยมิได้นัดหมาย
โอวาทปาฏิโมกข์ หลักคำสอนของพระพุทธศาสนา หรือคำสอนอันเป็นหัวใจของพระพุทธศาสนาซึ่งได้แก่ พระพุทธพจน์ 3 คาถากึ่ง ที่พระพุทธเจ้าตรัสแก่พระอรหัต์ 1250 รูป ผู้ที่ไปประชุมโดยมิได้นัดหมาย พรพพุทธเจ้าทรงแสงโอวาทแก่ผู้ผู้ที่ประชุมสงฆ์ตลอดมา เป็นเวลา 20 พรรษา ก่อนที่จะโปรดให้สวดปาฏิโมกข์อย่างปัจจุบันนี้แทนต่อมา
พระพทุธรูปยืนกลางมณฑลมหาสังฆสันนิบาตในโบราณสถานวัดเวฬุวันมหาวิหาร เมืองราชคฤห์ รัฐพิหาร อินเดีย ซึ่งปัจจุบันนี้เป็นสถานที่จาริกแสวงบุญสำคัญของชาวพุทธทั่วโลก เหตุการณ์ที่สำคัญที่เกิดในวันมาฆบูชา เกิดขึ้นภายในบริเวณที่ตั้งของ กลุ่ม พุทธสถานโบราณวัดเวฬุวันมหาวิหาร ซึ่งอยู่ในบริเวณของวัดเวฬุวันมหาวิหาร
วัดเวฬุวันมหาวิหาร เป็นอาราม แห่งแรกในพระพุทธศาสนา ตั้งอยู่ใกล้เชิงเขาบรรพตบนริมฝั่งแม่น้ำสรัสวดี ซึ่งเป็นบ่อน้ำร้อน คั่นอยู่ระหว่างกลาง นอกเขตกำแพงเมืองเก่าราชคฤห์
สนับสนุนโดย รู้ทันบาคาร่า